Araştırmacı Gazeteciliğe Giriş!

Araştırmacı gazetecilik nedir? Gazeteciler ve akademisyenler tanım üzerinde yıllardır konuşuyor. Tanım bazen hükümetlerin bazen belirli işlerden sorumlu kişilerin yolsuzluk yöntemlerine dair olabiliyor. Bazen de bu yöntemlerin gelişmesine izin veren sistemik kusurları ortaya çıkarmak olarak tanımlanabiliyor.

Araştırmacı gazeteciler derneği tarafından onaylanan ilk tanım, 1975’te başlayan Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Araştırmacı Muhabirler ve Editörler (IRE) tarafından oluşturuldu . Tanım şöyledir: “Okuyucular, izleyiciler veya dinleyiciler için önemli olan konuların, kişinin kendi inisiyatifi ve çalışmasıyla haberleştirmesi. Çoğu durumda, haberin özneleri incelenen konuların gizli kalmasını isterler.”

Yıllar içinde gazeteciler bu tanıma bekçi köpeği haberciliği ve hesap verebilir gazetecilik gibi ifadeler ve fikirler eklediler. Hatta araştırmaların sıklıkla çözümleri de içerdiğini (ki yeni “çözüm gazeteciliği” tanımı buna odaklanmakta) ve araştırmacı gazeteciliğin veriye dayalı hikayelerin ön saflarında yer aldığını belirtmişlerdir. Genel olarak, tüm bu araştırma türleri kişi ya da kurumların performansını yasalar, yönetmelikler ya da sosyal normlar gibi standartlara göre ölçmeye dayanır.

Yalnızca bir dizi sızdırılmış belgenin, ek kaynaklara bakılmadan yayınlanması araştırma olarak kabul edilemez. Ancak, sızıntılar, mahkeme kayıtları, mülkiyet kayıtları, şirket kayıtları, yaptırım listeleri ve konuyla ilgili bilgili kişiler ve uzmanlarla yapılan görüşmeler gibi kamu kayıtları da dahil olmak üzere birden fazla ek kaynakla takip yapmak bir araştırmanın başlangıcı olabilir.

Zamanla araştırmacı gazetecilik projelerinin tamamlanmasının aylar, hatta yıllar süren büyük çalışmalar gerektirmediği de netleşti. Bir araştırmacı gazetecilik çalışması anında çıkabilir. Bazen, etkili bir araştırma birkaç günlük çalışma gerektirebilir çünkü gereken tek şey bu olabilir. Sürekli bir araştırma veya seri bir araştırma, yani zamanla oluşan bir dizi hikaye şeklinde de olabilir. Birkaç gün içinde bir binanın veya köprünün çökmesinin nedenlerini bulmak gibi bir son dakika haberi araştırması buna bir örnekı olabilir ( IRE’nin bu kategoride verdiği bir ödülü de var). Veya sadece birkaç hafta süren kısa bir araştırmalar da olabilir.

Ayrıca, araştırmacı gazetecilikte farklı haber kuruluşların muhabirlerinden oluşan ekipler veya bir konsorsiyumun parçası olan gazeteciler, kurumsal ve organize suç ağlarını ortaya çıkaran sınır ötesi veya küresel araştırmaların yürütüldüğü iş birliğine dayalı çarpıcı ilerlemeler kaydedilmiştir.

Araştırılan konular çeşitlilik göstermekle birlikte, kara para aklama, şirket suçları, organize suçlar ve yolsuzluk konularını içermekte. Ayrıca insan hakları ihlalleri, çevre ve iklim değişikliği ve sağlık hizmetleri de bu konular arasında yer almakta.

Bununla birlikte, bu tür araştırmaların her birinin temelinde yatan ilkeler, unsurlar ve kanıtlar, doğruluk ve adalet titizlikle yürütülen çalışmalardır. Ayrıca güçlü ve ayrıntılı planlar oluşturmak, metodiki ve kanıtlanmış haber yazma alışkanlıkları da bilmeyi gerektirir. Bu “alışkanlıklardan” biri, ünlü ve uzun süredir araştırmacı gazetecilik yapan James Steele‘in ilk olarak “belge zihniyeti” olarak adlandırdığı, yani bir hükümet yetkilisinin ya da iş dünyası liderinin bir iddiasını destekleyecek ya da çürütecek belgelerin (ve artık verilerin de) her zaman var olduğu varsayımına sahip olmak.

Zaman içinde bir araştırmanın yürütülme aşamaları netlik kazandı. İlk kez 1970’lerde ayrıntılı olarak ana hatlarıyla ortaya konan bu adımların sunumunda pek çok varyasyon olsa da, genel olarak şu bölümlerden oluşuyor:

• Hikaye fikrinin oluşturulması. Bu, bir kaynaktan gelen ipucu olabilir, bir belge veya okunan başka bir hikaye olabilir veya veri analizi sonucu oluşan bir fikir olabilir. Böylece bir hipotez oluşabilir! Örneğin, uygun düzenlemenin eksikliği kalitesiz bina inşaatının sebebidir. Bir hikaye fikri, sadece iyi bir fikriniz olduğunu söylemek değil, aynı zamanda bir araştırmanın temel noktasının ne olduğunu, hikaye için hangi belgelere ve insan kaynaklarına ihtiyaç duyulduğunu ve hangi yetkililerin veya kurumların sorumlu tutulacağını ele alan bir muhtıra hazırlığı gibidir. Ayrıca, gazeteciler araştırmalarının hikayesini yani “azami hikayeyi” neyin oluşturacağını düşünmeleri gerekir, yani ilk hipotezi kanıtlamasa veya araştırmayı tamamlamasa bile yayınlamaya değer bir hikaye olmalıdır bu. “Azami hikaye”, yalnızca hipotezi destekleyen değil, aynı zamanda bir sistemde şüphelenilenden daha büyük suistimaller veya hatalar bulan kanıt olacaktır.
• Hikayenin Uygulanabilirliğine Karar Vermek. Araştırmaları yapmak için kaynaklara, bağlantılara, uzmanlığa ve zamana sahip olup olmadığınıza karar vermek anlamına gelir bu.  Buna ek olarak, haber sırasında ya da haber yayınlandıktan sonra gazetecilere yönelik ortaya çıkabilecek fiziksel ya da yasal tehditleri dikkate alan bir risk değerlendirmesi yapmak anlamına da gelebilir. Fizibilite değerlendirmesi, önerilen hikayenin değiştirilmesiyle sonuçlanabilir.
• Araştırma Yapmak. Haber yazımının üç temel ayağını oluşturan belgeler, görüşmeler ve gözlemleri içeren bir kanıt tabanı oluşturmak anlamına gelir.
• Detaylı Plan ve Program Yapılması. Bu, araştırmanın yol haritasını oluşturan bir “hikaye panosu” anlamına gelir.
• Haber Yazımına Devam Edilmesi ve bilgilerin düzenli tutulması anlamına gelir.
• Rutin Oluşturun. Bulduğunuz şeyleri haftalık notlar veya diğer yöntemlerle rutin olarak gözden geçirin ve odak noktanızı ayarlamanız gerekip gerekmediğini değerlendirin.
• Yazım ve Üretim Aşaması. Haberdeki boşlukları belirlemek için ilk taslağın yazılması ve üretilmesi anlamına gelir.
• Yeniden Yazım ve Doğrulama. Hikayenin her satırının ve bölümünün sağlam kaynaklardan, tercihen birden fazla bağımsız ve çapraz referanslı kaynaktan alındığından emin olarak, hikayenin yakın düzenleme ve “satır satır” doğrulamasıyla yeniden yazılması anlamına gelir.
• Yayınlanma Sonrası ve Geri Bildirimler. Hikayenin veya hikayelerin gerçek anlamda yayınlanması ve üretilmesi, daha fazla hikayeye yol açabilecek geri bildirim ve ipuçlarının ele alınması için bir plan yapılması anlamına gelir.

Düzenli Kalmak

Yukarıda belirtildiği gibi, araştırma ve haber yaparken bulguları takip etmek ve hem veriler ve belgeler hem de insan kaynakları aracılığıyla toplanan bilgileri düzenlemek önemlidir. Bilgiler çeşitli şekillerde düzenlenebilir: Elektronik tablolar, zaman çizelgeleri ve belgelerdeki notlar ve dipnotlar gibi. Bu, daha sonra gerçeklik kontrolü sürecinde yardımcı olur ve hangi bulguların belgelendiğini ve doğrulandığını ve hangi ipuçların daha fazla araştırmaya ve habere ihtiyaç duyabileceğini bilmenizi sağlar.

Bu amaçla kullanılabilecek bir tablo biçiminin örneği şöyledir:

Belge ve insan izlerini takip etmek için şunları aklımızda tutmalıyız:

• Ön Araştırma Yapmak. Araştırılan konu hakkında; yayınlanmış gazetecilik hikayeleri üzerine yapılacak ön araştırmalar, araştırılabilecek  insan kaynakları ve belgeler önerebilir.
• İnsan Kaynağı ve İnsan İzini Takip Etmek. İnsanlar, belgelerin yanı sıra başka insanlara da yol gösterebilir. (Buna insan izini takip etmek denir.) İnsan kaynaklarına, konu hakkında bilgi sahibi olabilecek ve konuşmanızı tavsiye edecekleri başka insanlar olup olmadığını sormayı unutmayın. Kaynak, kağıt üzerinde veya bir dosyada bulunabilecek bilgilere atıfta bulunuyorsa, söylediklerini doğrulayan veya ekleme yapan destekleyici belgeleri olup olmadığını veya belirli bir iddiayı destekleyen veya haber için ilgi çekici olabilecek dosyalara erişmenin mümkün olup olmadığını bilip bilmediklerini sormak da yardımcı olabilir.
• Belgeler Yeni Belgeler Sağlayabilir. Belgeler ve kamuya açık veriler, kişilere olduğu kadar başka belgelere de (buna kağıt izi denir) yol açabilir. Akademik makaleler, basın bültenleri, kamuya açık veri tabanları ve kayıtlar, araştırılan konu hakkında bilgi sahibi olabilecek ve potansiyel kaynak olabilecek kişilerden bahsedebilir. Ayrıca değerli olabilecek başka belgelere de atıfta bulunabilirler. İlginizi çekebilecek bu ek kişi ve belgelerden bahsedebilecekleri için dipnotları kontrol etmeyi unutmayın!
• Bilgi Edinme Talepleri. Bilgi edinme özgürlüğü taleplerine mümkün olduğunca önceden karar verin ve bunları yerine getirin. Taleplerde genellikle gecikmeler yaşanır ve bu da değerli bilgiler içeren belgelerin haber için zamanında elde edilmesini engelleyebilir.

Sosyal medya veya uydu görüntüleri gibi açık kaynaklı araştırma yöntemleri, gazetecilik araştırmaları için haber sürecinin bir parçası olarak giderek daha fazla kullanılıyor. Financial Times, 2023’te “bir zamanlar İslami mimariye sahip 2.312 caminin” görüntüsünü analiz etti ve “2018’den bu yana Çin genelinde dörtte üçünün değiştirildiğini veya yok edildiğini ” buldu. Uydu görüntüleri ayrıca savaş suçlarını belgelemek için de kullanıldı.

Çalışmanızda yoğun bir veri bileşeni olduğunda, verilerin kaynağını bilmek, toplanan bilginin bir veri setinin bir parçası mı yoksa tam bir veri seti mi olduğunu anlamak, veri yapısını ve bilgi kodlarını anlamak ve hataları bularak verilerin ne kadar doğru olduğunu değerlendirmek çok önemlidir. Ayrıca, veri analizi aşamasında ve sonrasında verileri anlamak, analiz etmek ve ek haber yazımı yapmak için zaman ayırın. Bu şekilde verilerin doğruluğu, sahadaki insan görüşmeleri de gözlemlerle test edilebilir.

Düzenleme ve doğruluk kontrolü programlarını güncel tuttuğunuzdan emin olun. Hangi yeni kaynakların takip edilmesi gerektiğini takip ettiğinizden emin olun. Görsel ve interaktif unsurların dahil edilmesi de dahil olmak üzere, bir hikayeyi sunmanın potansiyel yolları için erkenden planlar yapılmalıdır.

Hikayeyi Yazmak

Yukarıda belirtildiği gibi, bir araştırmanın farklı aşamalarında editoryal süreçleri de akılda tutmak çok önemlidir. Başlangıçta, neyin yeni olduğunu, bir konunun kamu yararına olup olmadığını ve araştırma için gereken kaynaklara ve kaynaklara ulaşmanın ne kadar zor olduğunu değerlendirmek önemlidir. Araştırma ve haberleştirme sırasında, süreç not tutmayı ve hangi bulguların hangi kaynaklar tarafından desteklendiğini ve bunların hikayeyle nasıl bağlantılı olduğunu değerlendirmeyi kapsar.

2023 Küresel Araştırmacı Gazetecilik Konferansı sırasında, editörlerden oluşan bir panel Ron Nixon, Associated Press; Alejandra Xanic, Quinto Elemento Lab; Vinod Jose, The Caravan; Drew Sullivan, OCCRP – araştırmacı hikayeler üzerinde çalışan editörler için aşağıdaki ipuçlarını vurgulamıştıı:

1. Hikayeyi Tanımlayın
2. İyi Bir Araştırma Planı Oluşturun
3. Hikayeyi Odaklanmış Tutun
4. Organize Olun
5. Yaşayan Belgeler Oluşturun
6. Satır Düzenlemeleri Yapın
7. Ne Zaman Dur Diyeceğinizi Bilin
8. Muhabirlerinizi Koruyun

Bir hikayenin planlanması ve yürütülmesinin bir parçası olarak, risk değerlendirmelerinin yapılması ve tehdit türleri ile güvenlik protokollerinin dikkate alınması önemlidir. Bu tür protokoller şunları içerir: Bilgi nasıl saklanacak? Muhabir kaynakla nasıl iletişim kuracak? Bilgiler diğer muhabirlerle ya da editörlerle nasıl paylaşılacak? Şifreleme kullanmak gerekli mi? Yasal riskler nelerdir?

Araştırma sürecinin kritik bir parçası da doğrulama aşamasıdır. Bunun için zaman ayırmak önemlidir. Bazı araştırma ekipleri bu süreç için belirli gazetecileri görevlendirmiştir ancak çoğu zaman bu işlem haberi yapan gazeteci ya da gazeteciler tarafından yapılır. Haberlerde her bir olguyu destekleyen her bir kaynağa belge, kişi veya gözlem gibi açıklamalı referanslar bulunmalıdır. Bu referanslar süreci kolaylaştırmak için dipnot olarak eklenebilir. Her türlü veri analizi veya hesaplama gözden geçirilmeli ve tekrarlanmalıdır.

Hikayede yer alan kişi ve kurumlara yorum yapmaları (ya da yorum yapmamaları) için ulaşılmalıdır, böylece herhangi bir soruyu yanıtlayabilir ya da kendilerini savunabilir ya da hikayenin kendi versiyonunu ya da gerçekleri veya verileri yorumlamalarını sağlayabilirler. Bu süreçte genellikle daha değerli bilgiler ortaya çıkabilir. Yasal inceleme, özellikle yönetmelikler ve yasalar ülkeden ülkeye değiştiği için, bir araştırmanın güvenilirliği açısından kilit önem taşıyabilir.

Yayına mı hazırlanıyorsunuz? Dikkate alınması gereken bir diğer şey de araştırmanın sunulma şeklidir. Bu, araştırmanın yayınlanacağı formata veya formatlara bağlı olarak farklı aşamalarda gözden geçirilebilir ve planlanabilir. Bazı yayınlar bunu anlatı hikayeleri ile, bazıları etkileşimli öğelerle, bazıları multimedya ile, bazıları ise video ve veri tabanlarından oluşabilir. Bazı araştırma merkezleri podcast’ler ve tiyatro oyunları gibi diğer formatları da denemiştir . Araştırmayı yayına hazırlarken bulguları destekleyen belgeler, resimler, veriler, videolar ve tanıklıklar gibi detayları düşünmek yardımcı olur, bu kitleyle etkileşimi güçlendirir.

Son bir ipucu: Hikayeyi yazmak için yeterli bilgiye sahip olduğunuzu bilin ve artık üretim aşamasına geçeceğiniz zamanı belirleyin.

Vaka Çalışmaları

Yasadışı Uçak Pistleri Brezilya’nın Yerli Topraklarına Zehirli Madencilik Getiriyor

New York Times, geçen yıl Brezilya’nın Amazon yağmur ormanlarında 1.269 kayıt dışı uçak pisti tespit etti. Bunların çoğu, Brezilya Devlet Başkanı Jair Bolsonaro döneminde hızla büyüyen gelişen bir yasadışı endüstriye kaynak sağlıyor. Times muhabirleri Washington merkezli Pulitzer Center’ın Rainforest Investigations Network projesi ve The Intercept Brasil muhabiri ve Pulitzer Center üyesi Hyury Potter ile iş birliği yaparak yasadışı uçak pistlerinin nerelerde olduğunu belirleyip, bir araya getirdi. Bazı kaynaklar ise kitle kaynaklı veri tabanlarından, uydu görüntülerinden ve coğrafi konum analistlerinden toplandı.

FinCEN Dosyaları

Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu, BuzzFeed News ve 88 ülkedeki 108 medya ortağıyla birlikte, “ FinCEN Dosyaları olarak adlandırılan belgeleri düzenlemek ve analiz etmek için 16 ay harcadı. ICIJ ve ortakları kaynaklardan ek sızdırılmış belgeler topladı, hacimli mahkeme ve arşiv kayıtlarını okudu ve suçla mücadele edenler ve suç mağdurları da dahil olmak üzere yüzlerce kişiyle görüştü .” Yayında hikayelerin yanı sıra video açıklamaları ve izleyicilerin bankalar tarafından şüpheli olarak işaretlendiği 18.000’den fazla finansal işlemle ilgili bilgileri keşfetmelerine olanak tanıyan etkileşimli bir haritaya yer verildi. 

Yasadışı Kereste Kamerun’daki Kontrol Devrelerinden Nasıl Kaçıyor?

InfoCongo ve Le Monde arasındaki işbirliği, çeşitli kaynaklar aracılığıyla (verilerin toplanması ve analizi dahil) Kongo Havzası yağmur ormanlarının Kamerun kısmındaki yasadışı kereste kaçakçılığını araştırdı ve zaman zaman yüksek rütbeli subayların da dahil olduğu suç faaliyetlerini ortaya çıkardı. Pulitzer Merkezi tarafından desteklenen ve Josiane Kouagheu ve Madeleine Ngeunga tarafından yürütülen araştırma, gazetecilerin haber yaparken yüksek risklerle karşı karşıya kaldığı ve haber yaparken dikkatli güvenlik önlemleri almaları gereken bir ülke olan Kamerun’da gerçekleştirildi. Bu 12 aylık projenin sonucunda Kamerun hükümeti sektörün daha sıkı denetlenmesi çağrısında bulundu.

Brant Houston, Illinois Üniversitesi’nde Araştırmacı Gazetecilik Knight Kürsüsü Başkanıdır. On yıldan uzun bir süre Araştırmacı Gazeteciler ve Editörler’in (üye sayısını 4.000’in üzerine çıkardığı) icra direktörlüğünü yapmış ve öncesinde ABD gazetelerinde ödüllü bir araştırmacı muhabir ve veri gazetecisi olarak çalışmıştır. Kansas City Star’da 114 kişinin ölümüne neden olan bir otel binasının çökmesi üzerine yaptığı çalışmayla Pulitzer Ödülü kazanan ekibin bir parçasıydı ve hayatta kalanların hikyesini anlatan ilk kişidir.

Emilia Diaz-Struck, Küresel Araştırmacı Gazetecilik Ağı’nın icra direktörüdür. Daha önce Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu’nda (ICIJ) veri ve araştırma editörü ve Latin Amerika koordinatörü olarak görev yapmıştır. Díaz-Struck, on yılı aşkın bir süre boyunca, aralarında Offshore Leaks, Implant gibi 20’den fazla ICIJ ödüllü araştırmada yer aldı, bunlar: Offshore Leaks, Implant Files, FinCEN Files, Pandora Papers ve Pulitzer ödüllü Panama Papers’dır. Ülkesi Venezuela’da veri gazeteciliği ve araştırmacı gazetecilik çalışmalarına öncülük etmiş ve yüzlerce Latin Amerikalı muhabire mentörlük yapmıştır. Emilia, New York’taki Columbia Üniversitesi’nde veri gazeteciliği ve araştırmacı gazetecilik ve  sınır ötesi iş birlikleri üzerine yaz seminerleri vermiştir. Venezuela Merkez Üniversitesi’nde profesör olarak görev yapmış olan Emilia, Washington Post, Poder y Negocios dergisi, Venezuela medyası El Universal, El Mundo ve kurucularından olduğu Armando.info’ya katkıda bulunmuştur.