Araştırmacı Gazeteciliğe Giriş: Yeni Başlayanlar İçin Röportaj Teknikleri

Gazetecilik büyük ölçüde röportajlara dayanır ve araştırmacı gazetecilik için de bu geçerlidir. En güçlü araştırmalar genellikle çok sayıda ve kapsamlı mülakatları içerir. Bir sızıntıyı ya da bir haber fikrini doğrulamak için atılan ilk adımlardan, ana kaynaklarla yapılan yüzleştirici gerçek bulma görüşmelerine kadar, araştırmacı gazeteci genellikle bir haber üretmek için birden fazla ipucunu araştırmak zorundadır.

İlk bakışta ne kadar basit ve tekrarlayıcı bir egzersiz gibi görünse de, röportaj yapmak göründüğü kadar kolay değildir. Yetenek, sebat ve iyi düşünülmüş tekniklerin bir kombinasyonudur. En iyi mülakatçılar dikkatli, anlayışlı ve önemli ipuçlarına karşı uyanıktır. Genellikle çeşitli bilgi, beceri ve ciddi hazırlıklardan yararlanırlar.

Bu bölümde, doğru yolda olduğunuzu hissettiren çeşitli mülakat türleri, yaklaşımlar ve teknikler, ardından araştırma, belgeleme ve son olarak da önemli hikayeler ele alındı.

Mülakat: Günlük Rutin mi Yoksa Bir Zorunluluk mu?

Röportaj vardır, bir de röportajlar vardır. Bir TV sunucusu için röportaj sıradan ya da kaygısız olabilir. Araştırmacı gazeteci içinse bu görev tamamen farklıdır: Her röportaj bir hakikat arayışı anıdır. Bir fırsatı kolayca kaçırabileceğiniz ya da her şey yolunda giderse beklenmedik ve büyük bir ifşaatla ödüllendirilebileceğiniz kritik bir andır.

Araştırmacı gazeteciler için röportaj, izleri takip etme meselesidir: Belirli bir soruya verilen yanıt, çoğu zaman başka bir soruya yol açar.

Unutmayın: Araştırma gazetecilikte bize, yapılan hiçbir açıklamayı, sorulan hiçbir soruya verilen hiçbir cevabı ya da hiçbir gerçeği kanıtlanana kadar kesin kabul etmememiz öğretilir. Bu da araştırmacı gazetecinin rolünü zorlu bir görev haline getirir ve zaman zaman adli bir mülakat yürütmeye benzeyebilir. Görevleri, yetkileri, rolleri ve yaklaşımları farklı olsa da, araştırmacı gazeteciyle bir polis memurunun ortak bir noktası vardır: Soru-cevap yöntemiyle gerçeği elde etmek ya da gerçekleri ortaya çıkarmak ister ikisi de.

Bir araştırmanın peşine düşen muhabir, daha fazla bilgi edinmek için görüşmelere ihtiyaç duyar: Muhabirin varsayımlarını doğrulamak ya da çürütmek, ilk kaynaklar tarafından yapılan açıklamaları ya da iddiaları doğrulamak ya da kaynaklarla yüzleşmek için bunu yapar.

Bu nedenle, herhangi bir röportajdaki etkileşimleri kontrol altına alabilmek ve farklı olası senaryolara ve karakterlere uyum sağlayabilmek kaçınılmaz bir gerekliliktir. Kaynakların konuşma konusundaki isteksizliklerini kırmadan bize tüm bildiklerini anlatmalarını nadiren sağlayabiliriz. İşte röportaj sanatı burada yatar ve araştırmacı gazeteciler için bu beceride ustalaşmak bir zorunluluktur.

Bazı röportajlar çok önceden e-posta ya da telefonla gönderilen resmi röportaj talepleriyle planlanabilir. Afrika da dahil olmak üzere bazı ülkelerde, bir devlet memuru ya da hükümet yetkilisiyle röportaj yaparken resmi bir mektup gerekebilir.

Bazen röportajlar doğaçlamaymış gibi görünen bir yöntemle yapılabilir. Bu, muhabirin ulaşılması zor bir görüşmeciyle neredeyse “tesadüfen” karşılaşması durumunda olabilir. Diğer zamanlarda muhabir görüştüğü kişiyi “şaşırtmayı” ve habersiz gitmeyi tercih edebilir. Başarı şansı her zaman garanti değildir ancak bazı durumlarda bu denemeye değerdir.

Araştırmacı Muhabirler ve Editörler (IRE) tarafından hazırlanan bir rehber, CBC’nin The Fifth Estate programının yapımcısı Julian Sher’in 2016 yılında New Orleans’ta düzenlenen bir konferansta paylaştığı ipuçlarına dayanarak üç temel soru/röportaj türünü tanımlamaktadır:

1. Bilgi almak için yapılan röportaj
2. Duyguları almak için yapılan röportaj
3. İnsanların yaptıklarının hesabını vermelerini sağlamak için yapılan röportaj

Sorulacak soruların türünü birden fazla faktör belirleyebilir ve bazen bu üçü bir arada kullanılabilir.

İyi bir röportaj iyi bir hazırlıkla başlar. Araştırmacı gazeteci de aynı disiplinle yaklaşmalıdır çünkü aslında daha da fazla hazırlık uapması gerekir.

Araştırmacı gazetecilerin ele aldığı konular hassas, tartışmalı, karmaşıktır ve çoğu zaman üstü örtülen ya da  ortaya çıkarılaması istenmeyen konuları kapsar. Hazırlık, daha etkili bir şekilde araştırma için sorgulanan kişinin geçmişi ve çevresi hakkında çok sayıda araştırma yapılması anlamına gelir.

Araştırma 

İyi araştırmacı gazeteciler iyi araştırma yapan kişilerdir. Herhangi bir röportaj yapılmadan önce, söz konusu olaylarla ilgili tüm gerçekleri (ya da bulabildiği kadarını) bilmek çok önemlidir.

Bu, görüştüğünüz kişi tarafından daha önce yapılan açıklamaları veya alınan tavırları, varsa görüştüğünüz kişiye yönelik iddiaları araştırmayı da kapsar. Ayrıca, araştırmanın merkezinde yer alan konu hakkında sağlam bir bilgiye de ihtiyacınız olacaktır. Görüşülen kişinin sosyal hayatı ve hobileri hakkında biraz bilgi edinmek yardımcı olabilir: Futbol, müzik, kitaplar veya yabancı yerler hakkında biraz sohbet etmek mükemmel bir buz kırıcı olabilir.

Bu bilgiler olmadan görüşmeye girmek görüşmeciyi zayıflatır ve görüştüğünüz kişinin durumu kontrol altına almasına izin verebilir. Bunun tam tersi olmalıdır. Mülakatı yapan kişi süreç boyunca her zaman kontrolü elinde tutmalıdır.

Bu araştırma aşaması, araştırmacı gazetecinin gerçeği ortaya çıkarmaya veya görüşülen kişinin daha önce hiç itiraf etmediği bir şeyi, bazen de öznenin inkar etmeye veya kamuoyundan gizlemeye çalıştığı bilgileri itiraf etmesini sağlamaya çalıştığı yüzleşmeli bir görüşmeden daha da önemlidir.

Hem Kayıt Yapmaya Hem de Not Almaya Hazır Olun

Hiçbir araştırmacı gazeteci, istisnai durumlar dışında, bir kayıt cihazı ve bir not defteri olmadan röportaj yapmamalıdır. Bazıları sadece biri ya da diğeriyle gider. Ancak bir röportajda olan biten her şeyi yakalamak için, dost kaynaklarda bile her iki cihaz da gereklidir.

Kayıt cihazı söylenenleri kaydederken, not defteri sözlü olmayan iletişimi yakalamak, önemli konuları takip etmek ve takip sorularının kaçırılmadığından emin olmak ve sizi herhangi bir teknik aksaklıktan kurtarmak için gereklidir.

Bazı ülkelerde, görüşmeyi kaydetmeden önce resmi onay almak bir zorunluluktur. Onay alındıktan sonra, kayıt cihazı ne kadar gizli olursa o kadar iyi olur. Bu, görüşülen kişinin daha az savunmacı olmasını sağlayabilir.

Bazı durumlarda, muhabirlerin arka plan için ek bilgi toplamasına olanak tanıyan görüşmeler kayıt dışı olarak gerçekleştirilebilir. Bu tür röportajlar genellikle bir kaynağın risk altında olabileceği ve araştırılan konuyla ilgili bilgilere sahip olabileceği durumlarda yapılır.

Bir gazeteci bir kaynakla kayıt dışı konuşmayı kabul etmişse, muhabir kaynakla tekrar görüşmedikçe ve kayda geçme konusunda bir anlaşma olmadıkça, bir haberde kaynaktan alıntı yapmak veya bahsetmek mümkün olmayacaktır.

Kiminle, Ne Zaman ve Neden Görüşülmeli?

Bir araştırma gazetecilik çalışmasında pek çok kaynak türü vardır. Ancak bunları kategorilere ayırmayı deneyebiliriz. Her kategoride ihtiyaç duyulan beceriler ve yaklaşımlar farklılık gösterebilir ya da zaman zaman örtüşebilir.

İlk Röportajcılar

Genellikle, araştırma ve hazırlıklarımızı tamamladığımızda araştırmanın bir sızıntıdan kaynaklandığı durumlarda, ihbarcılarla (konuşmaya istekli olduklarında), tanıklarla veya hikaye hakkında ilk gerçekleri sağlayabilecek herhangi bir kaynakla gerçek yüz yüze görüşmelere başlarız. Çoğu zaman, bu kaynaklar konuşmaya isteklidir ancak görüşlerini etkileyen kişisel çıkarları olabilir (özellikle bazı kendini ihbarcı olarak etiketleyenler için geçerlidir). Genellikle, soruşturmanın erken aşamalarında görüşülürler ancak ilk ifadelerini veya iddialarını netleştirmek veya doğrulamak için daha sonraki görüşmelere ihtiyaç duyabilirler.

Bir sızıntıyı veya ipucunu takip ettikten sonra muhabir, daha önce yapılan açıklamalarla çelişen birçok bilgi bulabilir. İlk görüşme, hikayenin ana hatlarını çizmeye yardımcı olur, ikinci veya üçüncü görüşmeler gerçekleri doğrulamak veya kaynaklarla yüzleşmek için yapılır.

Bu tür sızıntılar yoksa ve araştırma bir haber fikrine dayanıyorsa, muhabir konuya ilişkin genel bilgisi olan ancak haberle ilgisi olmayan en dost kaynaklardan veya erişimi kolay kişilerden başlamaya karar verebilir.

Hikayeye Dahil Olan Kaynaklar 

Araştırmalar gizli gerçekleri ortaya çıkarmakla ilgili olduğundan, bu kategori nadiren nihai ve kesin bir listedir: Bir araştırmada en olası senaryo, bir kaynağın bir diğerine, onun da bir diğerine yol açmasıdır. Bunların her biriyle görüşülmesi gerekir. Muhabir mümkün olduğunca çok kaynakla görüşmek isteyebilir. Bir haberde bir isim geçtiğinde, muhabirin o kişiyle röportaj yapması gerekebilir.

Uzmanlar 

Haber karmaşık olduğunda veya yüksek düzeyde anlayış ya da teknik bilgi gerektirdiğinde, muhabir ve kamuoyu için zor olabilecek konuların açıklığa kavuşturulmasına yardımcı olmak için uzmanlarla görüşülebilir. Avukatlar, bilim insanları, tıp doktorları ve diğer uzmanlar potansiyel yardımcılardır. Hikayeye dahil olmazlar, ancak uzmanlıklarına ihtiyaç duyulur. Hikayeye dahil olabilecek diğer kişilerle, olası çıkar çatışmaları nedeniyle “uzman” olarak röportaj yapılmayacaktır.

Üst Düzey Pozisyonlardaki Kişiler 

Hükümet yetkilileri, şirket yöneticileri ve diğerleri görüşülen kişiler listesinde son sıralarda yer alabilir. Bu kişilerle genellikle sorumlulukları ya da araştırılan konuyla ilgili bilgi düzeyleri nedeniyle görüşülür. Bazen de araştırmanın merkezinde yer alabilirler. Bu kişilerle görüşme talebinde bulunmadan önce her zaman yeterli bilgiye sahip olunması tavsiye edilir.

Meselenin Özü: Araştırmalar için Mülakatlar

Yukarıdakilerin hepsi yapıldıktan sonra, alıştırmanın ana kısmı başlar: Kaynaklarla yüzleşmek ve görüşmeyi yürütmek. İnsanlar farklı tutumlara sahip olduklarından ve durumlara farklı tepkiler verdiklerinden, mülakatları idare etmek zor olabilir. Yukarıda belirtildiği gibi hazırlık yardımcı olabilir, ancak özgüven ve insan psikolojisi ve kişiler arası iletişim becerileri hakkında biraz bilgi gereklidir.

Tanıklarla ya da ihbarcılarla yapılan röportajlar, muhabire, muhabirin etik anlayışına ve muhabirin çıkış noktasına güveniyorlarsa nispeten kolay olabilir. Ancak, “kolay” basit ya da rahat anlamına gelmez. Mülakatı yapan kişinin, mülakata konu olan kişileri bir sonraki adıma geçmeye yardımcı olacak doğru ve gerçeklere dayalı bilgiler vermeye ikna edebilmesi için hazırlıklı olması gerekir.

Röportaj yaparken, muhabirin bazı kolay sorularla başlaması, konunun gevşemesini sağlaması ve ardından adım adım daha zor sorulara geçmesi gerekir.

Hiçbirinin atlanmadığından emin olmak için soruların önceden hazırlanması ve listelenmesi gerekir. Ancak muhabir bunlara kutsal kitap gibi bağlı kalmamalıdır. “Sohbetin” akışını takip etmek daha verimli olabilir.

Röportaj tekniklerinde ustalaşmak, “iyi bir kulak” geliştirmeyi de içerir yani yüksek bir dinleme duygusu. Yazar Gabriel García Márquez bunu en iyi şekilde ifade etmiştir:

Kayıt cihazlarının hafıza için ne kadar faydalı olduğunu biliyoruz, ancak gözlerimizi asla görüştüğümüz kişinin yüzünden ayırmamalıyız. O, sesinden çok daha fazla şey ifade edebilir, hatta bazen tam tersini de ifade edebilir.

Ve ekliyor:

Gazetecilerin çoğu, işi teyp kaydedicisine bırakır ve böylece röportaj yaptıkları kişinin sözcüklerini kelimesi kelimesine yazarak onun isteklerine saygı duyduklarına inanırlar. Bir kişi konuştuğunda tereddüt eder, konudan sapar, cümlelerini tamamlamaz ve önemsiz yorumlarda bulunur. Bana göre, teyp kaydedici yalnızca gazetecinin daha sonra kullanmaya karar vereceği materyali, hikayeyi anlatma biçimine göre karar verdiği ve seçtiği şekilde kaydetmek amacıyla kullanılmalıdır. (Bu bölümün yazarı tarafından İngilizceye çevrilmiştir, orijinal alıntı Fransızca olarak burada bulunabilir ).

Araştırmacı mülakatta özellikle yüz yüze mülakatlarda bu kilit bir öneme sahip oluyor.

Yaklaşım anlaşıldıktan sonra, soruları sormak ve nasıl sorulacağı bir sonraki kritik adım haline gelir. Elbette çoğu zaman açık uçlu sorular tercih edilebilir. Yine de, bazı istisnai durumlarda, doğrudan ve belirli sorular daha fazla yardımcı olabilir. Ancak, bunları bir röportajın başında kullanmanız önerilmez çünkü örneğin röportaj konusu için utanç verici veya tehlikeli bir durumla ilgiliyse, röportajı erken sonlandırabilirler.

Çözüm

Röportaj yapmak muhabirler için, özellikle de araştırmacı gazeteciler için karmaşık bir görevdir. Röportaj tekniklerini öğretmek (veya öğrenmek) teorik bir egzersiz olamaz çünkü bu çeşitli bilgi ve uzmanlıklarla elde edilir. Bu görevde başarılı olmak için öz güven ve ciddi hazırlık gerekir. Gerisi deneyim, yaparak öğrenme ve akranlar arası öğrenmeyle gelir. Bu nedenle, mümkün olduğunda, özellikle araştırmacı gazeteciliğe yeni başladıysanız, güvendiğiniz bir meslektaşınızdan tavsiye alın.

Hamadou Tidiane Sy, Senegalli gazeteci ve tutkulu bir gazetecilik eğitmenidir. Ödüllü çevrim içi haber platformu Ouestaf News’in kurucusudur ve araştırmalar ve derinlemesine habercilik konusunda uzmanlaşmıştır. Dakar’da yaşayan Tidiane, tanınmış bir gazetecilik, iletişim ve dijital medya okulu olan E-jicom’un kurucusu ve yöneticisi olarak yeni nesil Afrikalı gazetecileri eğitmektedir. Tidiane, Dakar merkezli Batı Afrika Demokrasi radyosu ve Afrika Kontrolü olmak üzere büyük Afrika medya kuruluşlarının yönetim kurulunda yer almaktadır. Ashoka ve Knight Vakıfları tarafından “Haber ve Bilgi” alanında bir sosyal yenilikçi olarak tanınan Tidiane, Covid salgını sırasında Covid-19 ile mücadele için “Dezenformasyona karşı güvenilir bilgi” gazetecilik girişimiyle salgına en alakalı yanıtları sunan 16 Afrikalı arasında yer aldı. 2021’de Brüksel Yeniden Markalaşma Afrika Forumu’nda “Medya Liderlik Ödülü”nü aldı.