GIJN’in 2025’in En İyi Araştırmacı Gazetecilik Araçları

Kleptokrasinin ve bağımsız medyaya yönelik saldırıların dünya genelinde arttığı bir yılı yansıtan bu dönemde, araştırmacı gazeteciler; işbirliği, cesaret, geleneksel gazetecilik yöntemleri ve yeni ile yerleşik dijital araçların bir karışımını kullanarak kötü aktörleri hesap vermeye zorladı.

Birçok karmaşık araştırma, özel olarak geliştirilmiş ve açık kaynaklı araçlar sayesinde ipuçları ve veriler topluyor. Uluslararası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu’nun (ICIJ) bu yılki çalışmalarından bir örnek, ekibin uzmanlarla ortaklık kurarak makine öğrenimine dayalı bir tespit aracı geliştirmesi ve bunu açık kaynaklı Datashare platformuyla birlikte kullanarak sızdırılmış milyonlarca kayıttan pasaport bilgilerini otomatik olarak tespit etmeleri oldu.

GIJN’in yıllık “En İyi Araçlar” listesi, ileri düzey bilgisayar bilimi becerileri gerektirmeyen, güncel ihtiyaçlara yanıt veren yenilikçi, tekil araçları öne çıkarmayı amaçlıyor.

Geçen yılki listede; Bellingcat’in açık kaynak araçların durumunu güncelleyen kapsamlı bir ana araç seti, bomba kraterleri yakınında bulunan parçalardan mühimmat türlerini ortaya çıkaran dikkat çekici yeni bir portal ve gazetecileri aşırı sağcı, nefret dolu içerikleri taramak zorunda bırakmadan uç sosyal medya platformlarından verileri otomatik olarak çeken bir araca yer vermiştik.

2025 listesinde ise, kendi alanlarında en güçlü araçlar olmasalar da, gazetecilerin sahada sıkça karşılaştığı sorunlara doğrudan çözüm sunan bazı yeni ya da yeterince bilinmeyen araçları öne çıkarıyoruz. Bu araçlardan biri, personel ve zaman sıkıntısı yaşayan haber merkezlerinin saatler süren kamu toplantısı kayıtlarını ya da uzun video içeriklerini baştan sona izleme yükünü azaltıyor. Bir diğeri, “yeşil” olarak pazarlanan enerji teknolojilerinin, Küresel Güney’de çıkarılan madenler üzerinden yarattığı çevresel ve toplumsal bedeli görünür kılıyor. Üçüncü bir araç ise, büyük şirketlerin ve bağlı şirketlerinin dünya genelinde işledikleri ihlaller nedeniyle ödedikleri, çoğu zaman kamuoyunun gözünden kaçan para cezalarını ortaya seriyor.

IDI Follow The Money Toolkit

Araştırmacı gazeteciler uzun süredir fosil yakıt ve palm yağı sektörlerindeki emek sömürüsü ve çevre tahribatını ortaya koyan güçlü dosyalar hazırlıyor. Buna karşılık Batı’nın yeşil dönüşümünü besleyen çıkarımcı endüstriler, yani güneş panelleri, elektrikli araç bataryaları ve diğer yeşil teknolojiler için maden çıkaran sektörler çok daha sınırlı biçimde inceleniyor. Bu alanlardaki ihlaller çoğu zaman temiz enerji anlatısının arkasında görünmez kalıyor. Bloomberg’in, ABD’de üretilen bir elektrikli araç modelinde kullanılan alüminyumun önemli bir bölümünü Amazon’daki hastalıklar ve toprak gasplarıyla ilişkilendiren tedarik zinciri araştırması, bu kör noktayı açık biçimde ortaya koyan çarpıcı bir örnek.

Bu yıl ABD’de düzenlenen Investigative Reporters and Editors konferansında gazeteciler, bu tür sözleşmeleri, tedarik zincirlerini ve yerel ölçekteki zararları araştırırken en etkili ama en az kullanılan araçlardan bazılarının sivil toplum kuruluşları tarafından geliştirilen veri kaynakları olduğunu vurguladı.

Bu kaynakların başında, insan hakları alanında çalışan Inclusive Development International tarafından geliştirilen Follow The Money Toolkit geliyor: Tamamı ücretsiz olan bu kapsamlı araç seti, gazetecilerin Küresel Güney’deki şirket faaliyetlerini ve bu faaliyetlerin yol açtığı zararları adım adım takip etmesine imkân tanıyor. Araç, açık kaynak araştırma yöntemlerinden şirket sicillerine, yatırım ve finansman yapılarına, hatta emeklilik fonu açıklamalarına kadar uzanan geniş bir veri yelpazesi sunuyor. İçerdiği veritabanları arasında küresel arazi anlaşmalarını izleyen Land Matrix, Çin’in Afrika’ya sağladığı kredileri belgeleyen Chinese Loans to Africa Database ve GIJN Kaynak Merkezi gibi önemli başvuru noktaları yer alıyor.

• Bu alanda gazetecilerin yararlanabileceği diğer önemli araçlar arasında yenilenebilir enerjiyle bağlantılı madencilik ve çıkarım projelerine karşı açılan davaları izleyen Just Transition Litigation Tracking Tool, topluma ya da çevreye zarar verdiği değerlendirilen projelerin finansmanını inceleyen Dodgy Deals Database ve 17 kalkınma finans kuruluşunun yaklaşık 300 bin proje yatırım kaydını içeren Development Bank Investment Tracker bulunuyor.

Inclusive Development International’ın Follow the Money Toolkit’inde yer alan kaynakların bir görünümü. Görsel: Ekran görüntüsü

Summarize.Tech

Parlamento oturumları, kurum toplantıları, podcast’ler ve canlı etkinlikler gibi saatler süren kamusal yayınlar; sayısız ipucu, potansiyel araştırma kaynağı ve haber değeri taşıyan açıklama barındırıyor. Ancak pek çok haber merkezinin bu uzun formatlı içerikleri baştan sona dinleyecek ya da ayrıntılı biçimde analiz edecek yeterli zamanı ve personeli yok.

Bu yıl ABD’de düzenlenen NICAR25 veri gazeteciliği zirvesinde, deneyimli gazeteciler ücretsiz ve yapay zekâ destekli bir araç olan summarize.tech’in bu soruna pratik bir çözüm sunduğunu anlattı. Gazeteciler, yalnızca video bağlantısını arama çubuğuna yapıştırıp “submit”e tıklayarak, birkaç saniye içinde içeriğin beşer dakikalık bölümlere ayrılmış ayrıntılı ve büyük ölçüde güvenilir bir özetine ulaşabiliyor. Araç, zaman çizelgesi bağlantıları sayesinde özetlerde öne çıkan haber değeri taşıyan anlara doğrudan erişme imkânı da tanıyor. Ayrıca, diğer kullanıcılar tarafından daha önce oluşturulmuş toplantı dökümlerini görüntülemek de mümkün.

Ancak iki önemli sınırlamayı not etmek gerekiyor. Hizmet, ayda yalnızca beş ücretsiz video yüklemeye izin veriyor ve İngilizce dışındaki dillerde üretilen özetlerin doğruluğu belirgin biçimde düşüyor.

Sahan Journal veri muhabiri Cynthia Tu, deneyimini şöyle anlatıyor: “Yaklaşık bir buçuk saatlik bir okul yönetim kurulu toplantısının videosunu yükledim ve neler yaşandığına dair oldukça iyi bir özetin oluşturulması sadece 10 saniye sürdü. İngilizce olmayan videolarda sonuçlar daha zayıf, ama yine de bence çok kullanışlı bir araç.”

Image Whisperer ve GIJN’in Yapay Zekâ İçeriklerini Tespit Etme Rehberi

Yapay zekâ ile üretilen içerikleri ayırt etmek giderek zorlaşıyor. Çünkü geleneksel doğrulama yöntemleri zaman alırken, yapay zekâ destekli yanlış bilgi birkaç dakika içinde üretilebiliyor. Bu nedenle gazetecilerin hızlı ve güvenilir dijital araçlara her zamankinden daha fazla ihtiyacı var.

Dijital araştırma uzmanı Henk van Ess, üretici yapay zekâdaki hızlı gelişmelere dikkat çekerek önemli bir uyarıda bulunuyor. Van Ess’e göre, 2023’te kullanılan tespit yöntemleriyle çalışan bir gazeteci, artık güncelliğini yitirmiş testleri geçen yapay zekâ içeriklerini gerçek sanabilir. Yapay zekâ üreten araçlarla onları tespit etmeye çalışan sistemler arasındaki yarış hâlâ üreticilerin lehine ilerliyor. Bu da deepfake’leri ortaya çıkarmak için yalnızca tek bir araca değil dikkatli gazeteciliğe, güncel doğrulama yöntemlerine ve klasik haber toplama tekniklerine birlikte ihtiyaç duyulduğu anlamına geliyor.

Bu çerçevede Van Ess, GIJN için yapay zekâ üretimi içeriklerin hızlıca nasıl tespit edilebileceğini anlatan pratik bir rehber hazırladı. Rehber, deepfake’leri anlamaya yardımcı olan yedi temel başlığa odaklanıyor. Bunlar arasında “gerçek olamayacak kadar iyi” görünen detaylar, görüntülerdeki geometrik tutarsızlıklar, piksel yapısı, seste yapaylık izleri, bağlam hataları ve davranış kalıplarındaki uyumsuzluklar yer alıyor.

Gazetecilerin kullanabileceği çok sayıda tespit aracı ve yöntem bulunuyor ve GIJN, 2024’te özellikle ses deepfake’lerine odaklanan kapsamlı bir dosya da yayımlamıştı. Ancak bu araçların bazıları olduğundan fazla güven veriyor. Buna karşılık Van Ess, bu yıl açık kaynaklı yeni bir araç olan Image Whisperer’ı geliştirdi. Image Whisperer, Google Vision analizini büyük dil modeliyle birlikte kullanıyor ve kesin bir yargıya varmak yerine, güvenilir bir sonuca ulaşamadığında bunu açıkça bildiriyor. Van Ess’in sözleriyle, “En iyi olmaya değil, en dürüst olmaya çalışan” bir araç.

Violation Tracker Global

Resim: Ekran görüntüsü, Violation Tracker Global

Şirketler, çevreye zarar verme, mali usulsüzlükler ya da emek ihlalleri nedeniyle kesilen para cezalarını çoğu zaman sessizce ödüyor ve bu durum kamuoyunun dikkatinden kaçıyor. Bazı şirketlerde ise tek tek bakıldığında görünmeyen, ancak zaman içinde tekrar eden bir ihlal düzeni oluşuyor. Çok uluslu ya da milyarderlerin kontrolündeki şirketler kendilerini “sorumlu” ve “etik” olarak tanıtırken, gerçekte az bilinen iştiraklerinin yol açtığı ciddi ihlaller nedeniyle hesap vermeleri gerekebiliyor.

Bugün bu tabloyu görünür kılan, ücretsiz ve kullanımı kolay bazı araçlar var. Bu araçlar, şirketlere kesilen para cezalarını bir araya getirerek gazetecilere hem somut veriler hem de tekrar eden ihlal örüntülerini tek bakışta sunuyor. Aynı zamanda şirketlerin yeşil badana ya da iyi yönetişim söylemleriyle oluşturduğu parlak imajı sorgulamak için güçlü bir zemin sağlıyor.

ABD merkezli sivil toplum kuruluşu Good Jobs First’in Corporate Research Project birimi tarafından geliştirilen Violation Tracker, bu alandaki en kapsamlı veritabanlarından biri. Veritabanı, 2000 yılından bu yana ABD’de 450 federal ve eyalet kurumunun verdiği 684 bin ceza ve uzlaşma kaydını içeriyor. Ücret hırsızlığından rekabet ihlallerine, yasadışı çevre kirliliğinden finansal usulsüzlüklere kadar geniş bir yelpazeyi kapsayan bu veriler, ABD’de faaliyet gösteren çok sayıda uluslararası şirket nedeniyle sınır aşan araştırmalar için de sıkça kullanılıyor. Proje ayrıca, Birleşik Krallık’ta 2010’dan bu yana 80 kurum tarafından sonuçlandırılan 117 bin vakayı içeren Violation Tracker UK adlı benzer ayrıntı düzeyinde bir veritabanı da sunuyor.

Küresel ölçekte çalışan gazeteciler için önemli bir yenilik olarak, aynı ekip kısa süre önce Violation Tracker Global portalını da hayata geçirdi. Bu platform, 58 ek ülke ve bölgeden şirket ihlallerine dair daha sınırlı ama başka yerde kolayca bulunmayan veriler sunuyor. Verilerin büyük bölümü yerel kurumların basın açıklamalarından derleniyor LexisNexis ve Google Translate gibi araçlardan yararlanılıyor ve tüm kayıtlar proje ekibi tarafından tek tek kontrol edilerek sisteme giriliyor.

Gazeteciler, belirli ülkelerdeki şirket ihlallerini araştırırken Business and Human Rights Resource Centre ve Corporate Prosecution Registry gibi diğer kaynakları da kullanarak verileri çapraz kontrol edebilir.

Migration Monitor

Afrika’dan göç eden yaklaşık 41 milyon insanın maruz kaldığı hak ihlallerine dair merkezi ve güvenilir verilerin yokluğu, bu alandaki araştırmaların önündeki en büyük engellerden biri. Bağımsız medya kuruluşu Diaspora Africa, bu boşluğa yanıt olarak, göçmen toplulukların karşı karşıya kaldığı ihlalleri görünür kılan küçük ama etkili bir veri platformu olan Migration Monitor’ü hayata geçirdi.

Platform, göçmenlerin vardıkları ülkelerde yaşadığı ağır emek sömürüsünü ve insan hakları ihlallerini etkileşimli haritalar üzerinden sunuyor. 2016 yılına kadar uzanan veriler; sınır güçlerinin yol açtığı ölümcül şiddet vakalarından sistematik cinsel istismara, organize emek sömürüsünden diğer kurumsal ihlallere kadar geniş bir alanı kapsıyor. Tüm kayıtlar, zaman alıcı ama titiz manuel araştırmalarla derleniyor.

Veritabanı henüz tüm vakaları kapsayacak ölçekte olmasa da sürekli güncelleniyor. Gösterge paneli ise bölgelere göre ihlal ve sömürü örüntülerini net biçimde ortaya koyarak, gazetecilere hem karşılaştırmalı analiz hem de güçlü bir coğrafi bağlam sunuyor.

2023 yılında Afrika diasporası topluluklarının karşı karşıya kaldığı başlıca ihlal olaylarından bazılarını gösteren bir ekran görüntüsü. Görsel: Ekran görüntüsü, Migration Monitor

Yükselen Oligarkları Takip Etmede Sızdırılmış Veri Araçları

Bu yıl IRE konferansında, ödüllü serbest araştırmacı gazeteci ve eski Rusya muhabiri Maria Georgieva, Rusya ve Avrupa’da ortaya çıkan yeni oligarkları ve yükselen kleptokratları incelemek için kullanılan önemli veritabanlarını paylaştı.

Georgieva’ya göre, dünyada otoriter yönetimlerin güçlenmesi ve iktidarla yakın ilişkiler kuran zengin aktörlerin çoğalması, sürekli yeni oligarkların ortaya çıkmasına yol açıyor. Bu isimlerin faaliyet alanları artık yalnızca petrol ve gaz gibi geleneksel sektörlerle sınırlı değil; medya, ulaşım, teknoloji ve büyük kamu projeleri de bu ağların parçası hâline geliyor.

Yükselen oligarkları ve onları mümkün kılan ilişkiler ağını izlemek için Georgieva’nın özellikle öne çıkardığı araçlar ve veritabanları şunlar:

RuPEP Database: Rusya, Belarus ve Kazakistan’daki siyasi nüfuz sahibi kişilere dair 14 bin profili içeren kapsamlı bir veritabanı. Aile üyeleri ve iş ortakları da kapsanıyor; İngilizce ve Rusça erişim mümkün.

SPARK Interfax veritabanı: Rus şirketlerine dair faydalanıcı mülkiyet, mali tablolar, dava kayıtları ve şirket bağlantılarını içeren, ücretli ama güvenilir bir kaynak.

Opentender: Avrupa Birliği’nin 28 üye ülkesi ile Sırbistan, Gürcistan ve Kuzey Makedonya’daki kamu ihalelerini içeren ücretsiz bir veritabanı.

Telegram botları:  EyesOfGod, QuickOsintBot, GetContact, TrueCaller  ve SmartSearch. gibi araçlar, hızlı açık kaynak taramaları için kullanılıyor.

LittleSis Public Accountability Database: Şirketler ve kişiler arasındaki ilişkileri gösteren ayrıntılı bağlantı profilleri sunuyor. Gazetecilerin bağlantıları ortaya koymasına nasıl yardımcı olabileceğine dair bir örnek için bu örneğe bakabilirsiniz.

Forbes Russian Rich List: Forbes’un Rusça edisyonunda yayımlanan yıllık zenginler listesi, yeni ve yükselen oligarkları takip etmek için faydalı.

RuAssets: Ukrayna merkezli YouControl tarafından geliştirilen ücretsiz bir araç. Rusya, Belarus, Kazakistan, Ukrayna ve Avrupa’daki şirket ve kişi verilerini bir araya getiriyor ve yaptırım listeleriyle çapraz kontrol sağlıyor.

Rowan Philp, GIJN’in etki editörüdür. Daha önce Güney Afrika’daki Sunday Times’ta baş muhabir olarak görev yaptı. Dış haber muhabiri olarak da dünyanın farklı bölgelerinde yolsuzluk, siyaset ve çatışmalar üzerine çalıştı.